تغذیه و چاقی در بزرگسالان

مطالعات نشان می دهد شیوع چاقی در جهان رو به افزایش است. مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می دهد عواملی همچون سن ، جنس، سطح تحصیلات، وضعیت ازدواج ، عادات تغذیه ای ، و عادات و رفتارهایی شامل استعمال دخانیات ، مصرف الکل و فعالیت فیزیکی ناکافی مسئول چاقی می باشند.. بر اساس بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی در جهان بیشتر از 400 میلیون نفر چاق و 1.6 میلیارد نفر اضافه وزن وجود دارد و تا سال 2015 انتظار می رود این رقم به 700 میلیون نفر چاق و 2.3میلیارد نفر اضافه وزن برسد. بنابراین چاقی در همه نقاط جهان رو به افزایش است و تنها شامل مردان و زنان  نمی باشد بلکه کودکان و نوجوانان را تحث تاثیر قرار می دهد.

چاقی عامل بسیاری از بیماریها از جمله بیماریهای قلبی – عروقی، فشارخون، دیابت ، بعضی از سرطان ها، بیماریهای سیستم اسکلتی – ماهیچه ای است، که نه تنها یک مشکل بهداشتی عمومی جهانی است بلکه روی وضعیت اقتصادی کشور نیز تاثیر دارد.

در گروه سنی 15 سال به بالا در 16 کشور منطقه بالاترین سطح اضافه وزن در کشور کویت، مصر، ایالات متحده عربی، عربستان سعودی، اردن و بحرین از 74% تا 86% در زنان و از 69% تا 77% در مردان گزارش شده است. 

شیوع عوامل خطرساز بیماریهای قلبی - عروقی در بیشترکشورهای منطقه بالاست  به طوری که 58%جمعیت 15تا 65 سال مبتلا به اضافه وزن و چاقی می باشند. اضافه وزن و چاقی، مهمترین عامل خطر بالقوه برای بیماریهای قلبی- عروقی بوده و با مرگ های زود هنگام ارتباط دارند. 

تعریف چاقی

به تجمع غیر طبیعی چربی در بدن چاقی گفته می شود. زمانی که دریافت انرژی بر مصرف یا سوخت انرژی در بدن غلبه کند، بدن انرژی اضافه را در سلولهای چربی که در بافت چربی وجود دارند ذخیره می کند. این سلو ل ها ی چربی به عنوان ذحیره انرژی عمل می کنند و بسته به این که فرد چگونه این انرژی را مصرف می کند رشد کرده و یا کوچک می شوند. اگر فرد بین دریافت و مصرف انرژی از طریق عادات غذایی و ورزش منظم تعادل برقرار نکند،چربی در بدن انباشته  شده و فرد دچار اضافه وزن می شود.

افراد چاق از نظرمقدار و نحوه توزیع چربی در بدن متفاوت هستند . خطراتی که با چاقی همراه است و نوع بیماری هایی که ازچاقی ناشی می شوند، تحت تاثیرنحوه توزیع چربی در بدن هستند. زمانی که قسمت عمده چربی در شکم تجمع می یابد خطر عوارض چاقی، بالاخص بیماری های قلبی - عروقی بیشتر است. 

در چاقی مردان، تجمع چربی در شکم بوده و سیبی شکل است  (بر خلاف زنان که چاقی آنها، گلابی شکل است). 

عوامل مؤثردر ایجاد اضافه وزن و چاقی

عوامل متعددی در افزایش وزن و چاقی موثر هستند:

1. عوامل ارثی: در خانواده هایی که افراد چاق وجود دارند احتمال بروز چاقی در سایر افراد خانواده بیشتر است.

-. عادات غذایی نامناسب مثل مصرف بی رویه غذاهای چرب و شیرین، غذاهای آماده، تنقلات .....

-. ب- سن و جنس : با  افزایش سن و کاهش سوخت و ساز در بدن استعداد به چاقی افزایش می یابد.

-. پ-شرایط اقتصادی – اجتماعی 

-. ت-زندگی کم تحرک و نداشتن فعالیت فیزیکی

-. ث-بعضی از بیماری ها مثل کم کاری تیروئید

-. ج- مصرف طولانی مدت بعضی از داروها مانند داروهای استروئیدی 

-. چ-مصرف الکل و سیگار 

روش محاسبه نمایه توده بدنی و تعیین وضعیت چاقی و اضافه وزن

نمایه توده بدنی (BMI) شاخص ارزیابی بدن از نظر وضعیت جسمانی است.  بر اساس این شاخص افراد به 4 گروه لاغر، در محدوده وزن طبیعی، دارای اضافه وزن و چاق (درجات 1و2 3) طبقه بندی می شوند. برای محاسبه نمایه توده بدن (BMI) می توان از  فرمول زیر استفاده کرد.

     وزن (کیلوگرم)

  ــــــــــــــــــــ   = BMI  

        2 قد (متر) 

طبقه بندی اضافه وزن در افراد بزرگسال بر اساس نمایه توده بدن (BMI)

طبقه بندی نمایه توده بدن                  خطر ابتلا به بیماریهای وابسته به چاقی 

لاغر                   5/18                در افراد لاغر خطر ابتلا به برخی دیگر از مشکلات بالینی افزایش می یابد.

در محدوده وزن طبیعی 9/24-5/18 کم 

اضافه وزن 9/29-25               متوسط

چاقی درجه 1 9/34-30              افزایش یافته 

چاقی درجه 2 9/39-35           شدید

چاقی درجه 3             40          خیلی شدید

توصیه هایی برای کاهش وزن:

1- اصلاح  الگوی تغذیه ای

• هیچ یک از وعده های غذ ایی اصلی به ویژه صبحانه را حذف نکنید.

• از مصرف غذا های پر انرژی که حاوی مقادیر زیاد چربی وکربوهیدرات( مواد شیرین و نشاسته ای)  اجتناب کنید.

• حجم غذای مصرفی را در هر وعده کاهش دهید.

• آب به مقدار کافی بنوشید. 

• با استفاده از میان وعده ها، تعداد وعده های غذا در روز را افزایش دهند و حجم هر وعده را کم کنید.

• ساعت ثابتی برای صرف غذا در وعده های مختلف در هر روز داشته باشید.

• مصرف قند و شکر و غذاهای حاوی آنها مثل شیرینی جات، شکلات، آب نبات، نوشابه ها، شربت ها و آب میوه های صنعتی، مربا‌ و عسل و .... را بسیار محدود کنید.

• نان مصرفی باید از انواع تهیه شده از آرد سبوس دار باشد و نانهای فانتزی مثل انواع ساندویچی و باگت را کمتر مصرف کنید.

• حبوبات پخته مثل عدس و لوبیا را در برنامه غذایی خود بگنجانید.

• شیر و لبنیات مصرفی را حتما" از انواع کم چرب انتخاب کنید.

• گوشت کاملا" چربی گرفته و مرغ و ماهی بدون پوست مصرف کنید.

• از مصرف فرآورده های گوشتی پرچرب مثل سوسیس، کالباس و همبرگر و کله پاچه و مغز خودداری کنید.

• به جای گوشت قرمز، بیشتر از گوشتهای سفید، خصوصا" ماهی استفاده کنید.

• مصرف زرده تخم مرغ را محدود کنید.

• میوه ها و سبزی ها را بیشتر به شکل خام مصرف کنید. 

• به جای آب میوه بهتر است خود میوه را مصرف کنید.

• غذاها را بیشتر به شکل آب پز، بخار پز، کبابی یا تنوری مصرف کنید.

• از مصرف غذاهای پرچرب و سرخ شده پرهیز کنید.

• از مصرف انواع سس سالاد، کره، خامه، سرشیر و پنیرهای پرچرب خودداری کنید.

• مصرف مغزدانه ها و دانه های روغنی مانند گردو، فندق، بادام، تخمه، پسته و زیتون را محدود کنید.

• مصرف غذاهای آماده (فست فود ها) و کنسروی را محدود کنید.

-بعداز کاهش وزن حفظ آن مهم است. برای حفظ وزن ، بایددر روز به تعادل در دریافت انرژی و مقدارانرژی که از طریق فعالیت مصرف می شود توجه شود تا قادر به حفظ وزن مطلوب خود باشید.

2- فعالیت بدنی

فعالیت بدنی بصورت مستقیم و غیر مستقیم بر سلامت تاثیر دارد به شکلی که کاهش فعالیت بدنی سبب افزایش وزن شده و. افزایش فعالیت بدنی با بالا رفتن سوخت انرژی سبب تعادل وزن می شود بنابر این فعالیت بدنی یک عامل کلیدی برای حفظ وزن کاهش یافته است.

ورزش علاوه بر کمک به تعادل وزن در پیشگیری و درمان بیماریهای قلبی- عروقی، سکته های قلبی و مغزی، فشار خون بالا، چربی خون بالا، دیابت، پوکی استخوان، کمردرد، سنگ کیسه صفرا و بیماری های روحی – روانی موثر است. به طور مثال مطالعات نشان داده است که انجام فعالیت بدنی همراه با رژیم غذایی مناسب نسبت به یک رژیم غذایی مناسب بدون فعالیت بدنی بیشتر در کاهش خطر بیماری قلبی عروقی مؤثر است. فعالیت بدنی حجم چربی بدن را کم می کند و از کاهش توده عضلانی که غالبا”در طی کاهش وزن رخ می دهد جلوگیری می کند. 

از طرف دیگر ورزش سبب افزایش کیفیت زندگی، کاهش اثرات سالمندی، لذنت بردن از زندگی، افزایش توان خلاقیت، کمک به افزایش بازده کاری، کمک به کاهش هزینه های زندگی و در نهایت کاهش مرگ و میر می شود.

فعالیت بدنی مناسب زمانی است که با شدت متوسط بوده و به مدت 30 الی 60 دقیقه در روز و در بیشتر روزهای هفته یا ترجیحا” تمام روز ها انجام گیرد. به عنوان مثال پیاده روی تند، دویدن آرام، دوچرخه سواری و شنا بر اساس شرایط جسمانی فرد از ورزشهای مناسب و تاثیر گذار برآمادگی قلب و ریه در این مورد هستند.

3-درمان داروئی

درمان دارویی در صورت نیاز باید تحت نظر پزشک صورت گیرد. بیماران تحت درمان باید بطور منظم برای تعیین تاثیر دارو و تداوم درمان، تحت نظرو مراقبت پزشک قرار گیرند و سعی نمایند حتما"در کنار مصرف دارو، شیوه زندگی (الگوی مصرف و تحرک) خود را تغییر دهند. دارو درمانی در موارد خاصی توصیه می شود از جمله افراد چاق ( دارای نمایه توده بدنی 30 و بیشتر ) با یا بدون داشتن هیچ عامل خطر مرتبط با چاقی و افراد دارای نمایه توده بدنی 27و بیشتر با داشتن 2 عامل خطر مرتبط با چاقی(مانند چربی خون بالا و فشار خون بالا) که بعد از سه ماه رعایت رژیم غذایی و ورزش، تغییری در وزن آنها ایجاد نشده باشد.

داروها از طرق مختلف باعث کاهش وزن می شوند ولی همه افراد به دارو درمانی پاسخ نمی دهند. هرگز به توصیه های نا آگاهانه دوستان وآشنایان هیچ نوع فراورده ای حتی فراورده های گیاهی را با ادعای بی ضرر بودن  استفاده نکنید زیرا طبیعی بودن  تر کیبات گیاهی دلیل بر بی خطر بودن آنها نیست. حتی ترکیبات گیاهی ممکن است دارای عوارضی بوده و یا در افراد خاص مصرف آنها محدود و یا ممنوع باشد.

4- درمان جراحی

روش هایی همچون برداشت قسمتی از معده ویا استفاده از حلقه در معده فقط برای چاقی های مفرط  وبا نظر پزشک جراح صورت می گیرد. در واقع افراد 18 تا 55 سال که BMI آنها بالای 40 باشد و یا بیمارانی که یکی از عوارض چاقی مفرط را داشته و BMI آنها بالای 35 باشد کاندید این عمل جراحی هستند. بیماران باید از سلامت کامل جسمی و روحی روانی برخوردار بوده و مشکل بیماری قلبی عروقی حاد نداشته و بیماریهای مزمن وعفونی نیز نداشته باشند. با توجه به اینکه در بسیاری از موارد این شیوه ها برگشت پذیرند دخالت جراحی برای درمان چاقی برای افراد خاص و تعداد محدودی توصیه می شود. باید توجه داشت حتی در صورت انجام عمل جراحی پیروی از رژیم غذایی مناسب و افزایش فعالیت بدنی ضروری است.

بیماری های شایع همراه با چاقی 

بعضی از بیماری ها یا عوامل خطر همراه با چاقی ،سلامت بیماران چاق را در معرض خطر جدی قرار می دهند.

 این بیماری ها عبارتند از:

-           بیماری عروق قلب و سایر بیماری هایی که ایجاد گرفتگی عروق می کنند

-           دیابت نوع 2 

-           وقفه تنفسی در خواب 

-           مشکلات استخوانی مفصلی مانند آرتروز 

-           سنگ کیسه صفرا و عوارض آن 

-           استرس و اضطراب

عوامل خطرآفرین برای افراد چاق که سلامت این افراد را بیش از پیش به خطر می اندارد عبارتند از: مصرف دخانیات، فشارخون بالا، اختلال چربی خون، اختلال قند خون و سابقه خانوادگی بیماری زودرس عروق قلب (سکته قلبی  یا مرگ ناگهانی در مردان درجه یک خانواده در سن 55 سالگی یا قبل از آن، کم تحرکی، تری گلیسیرید خون بالا) 

عادات غذایی نا سالم 

•            مصرف غذاهای پرچرب، شیرین و پر انرژی )غذاهای با انرژی بالا چاقی را افزایش می دهند. این غذاها از نظر مردم خوشمزه تر و لذیذتر می باشند(

•            عدم مصرف یا مصرف ناکافی میوه ها و سبزی ها و دیگر غذاهای پرفیبر (غلات و حبوبات سبوس دار)

•            مصرف نوشیدنی های شیرین شده با شکر (نوشابه های گازدار، آب میوه های آماده و پودر شربت های آماده) 

•            مصرف نکردن صبحانه مانند افزایش دفعات مصرف تنقلات در روز، کاهش تعداد وعده های غذایی اصلی 

•            بی تحرکی و کم تحرکی مانند تماشای تلویزیون، کار با کامپیوتر و ... مصرف تنقلات در حین سرگرمی

توصیه هایی برای کاهش وزن:

اصلاح  الگوی تغذیه ای

• هیچ یک از وعده های غذ ایی اصلی به ویژه صبحانه را حذف نکنید.

• از مصرف غذا های پر انرژی که حاوی مقادیر زیاد چربی وکربوهیدرات( مواد شیرین و نشاسته ای) هستید اجتناب کنید.

• حجم غذای مصرفی را در هر وعده کاهش دهید.

• آب به مقدار کافی بنوشید. 

• با استفاده از میان وعده های منظم، تعداد وعده های غذا را در روز را افزایش داده و حجم هر وعده را کم کنید.

• ساعت ثابتی برای صرف غذا در وعده های مختلف روز داشته باشید.

• مصرف قند و شکر و غذاهای شیرین  مثل شیرینی جات، شکلات، آب نبات، انواع نوشابه ها، شربت ها و آب میوه های صنعتی، مربا‌ و عسل و .... را بسیار محدود کنید.

• نان مصرفی باید از انواع سبوس دار باشد نان سفید و نانهای فانتزی مثل انواع ساندویچی و باگت را کمتر مصرف کنید.

• حبوبات پخته که حاوی فیبر فراوان هستند مثل عدس و لوبیا را در برنامه غذایی خود بگنجانید.

• شیر و لبنیات مصرفی را حتما" از انواع کم چرب انتخاب کنید.

• گوشت کاملا" چربی گرفته و مرغ و ماهی بدون پوست مصرف کنید.

• از مصرف فرآورده های گوشتی پرچرب مثل سوسیس، کالباس و همبرگر و کله پاچه و مغز خودداری کنید.

• به جای گوشت قرمز، بیشتر از گوشتهای سفید، خصوصا" ماهی استفاده کنید.

• مصرف زرده تخم مرغ را محدود کنید.

• میوه ها و سبزی ها را بیشتر به شکل خام مصرف کنید. 

• به جای آب میوه بهتر است خود میوه را که حاوی فیبر بیشتری است مصرف کنید.

• غذاها را بیشتر به شکل آب پز، بخار پز، کبابی یا تنوری مصرف کنید.

• از مصرف غذاهای پرچرب و سرخ شده پرهیز کنید.

• از مصرف انواع سس سالاد، کره، خامه، سرشیر و پنیرهای پیتزای پرچرب خودداری کنید.

• مصرف مغزدانه ها و دانه های روغنی مانند گردو، فندق، بادام، تخمه، پسته و زیتون را محدود کنید.

• مصرف غذاهای آماده (فست فود ها) و غذاهای کنسروی را محدود کنید.

بعداز کاهش وزن، حفظ متعادل مهم است. برای حفظ وزن ، بایددر روز به تعادل در دریافت انرژی و مقدارانرژی که از طریق فعالیت مصرف می شود توجه کنید تا قادر به حفظ وزن مطلوب خود باشید.

منبع : سایت وزارت بهداشت ودرمان